GİRİŞ

Türk Dil Kurumu’nun, Güncel Türkçe Sözlük’ündeki ilk anlamına göre iletişim; duygu, düşünce veya bilgilerin akla gelebilecek her türlü yolla başkalarına aktarılması, bildirişim, haberleşme, komünikasyon anlamına gelir. Başka bir deyişle sosyal bir varlık olan insanın, kendini aktarabilmek ve anlatabilmek için kullandığı yöntemlerin bütününe iletişim adını veririz. Her bireyin kendine özgü bir iletişim yöntemi olduğu gibi toplumların da kendine özgü iletişim biçimleri ve anlatım olanakları vardır.  Bu yöntemler; kişinin ve toplumun kültürel kodlarıyla doğrudan ilişkilidir. Çevresel faktörler, yaşanılan yerin iklimi, yaşanılan yerin tarihi gibi fiziksel ve sosyolojik etmenler kültürel yapıyı oluştururken iletişim biçimlerini de kendi doğalında kurmuş olur.

Her toplumun, kendi kültürel kodları çerçevesinde oluşturduğu iletişim biçimleri vardır. Bu yapının sağlıklı ilerleyebilmesi, yani anlaşmak için doğru iletişim kurmak şarttır. Doğru iletişim kurabilmenin anahtarı da iletişim kurmak için kullanılan dilin yerel özelliklerini bilmekten geçer. İletişim kurmak için seçilen dile özgü ne kadar çok deyiş, söyleme kalıbı ve yerel özellik bilirsek o kadar sağlıklı ve doğru iletişim kurmuş oluruz.

Bir toplumun kendine has dilsel bir davranış modeli geliştirmesi de yukarıda saydığımız kültürel kodlarının bir araya gelmesiyle sayesinde olur.  Bu kodlar; selamlaşma, vedalaşma ve hitap etme gibi temel iletişim modellerini oluşturmak için kullanılır. Temel iletişim modelleri; toplumların yerleşmiş davranış kalıplarından çıkar. Bu davranış kalıplarına iletişim rutinleri  adı verilir.

İletişim rutinleri iletişimde olan insanların; yaşlarına, cinsiyetine, eğitim düzeylerine, birbirlerine göre olan sosyal konumlarına, samimi olup olmamalarına göre değişiklik gösterir. İletişime geçilmesi, devam ettirilmesi ve iletişimin bitirilmesi bu rutinler aracılığıyla gerçekleşir. Bu rutinler tabii ki toplumdan topluma göre farklılık gösterir. Bu farklılıkların getirisi olarak iletişimde; ayrımlı yorumlar, yanlış anlaşılmalar ya da anlaşmazlıklar yaşanabilir. Yaşanan bu olumsuz durumlara Doğan Cüceloğlu’nun deyimiyle iletişim kazaları adı verilir.

İletişimde olan bireyler birbirlerinin iletişim davranış biçimlerine hakim değilse ya da bilmiyorsa, karşısındakinin tavrını kendi toplum normlarına göre yorumlar ve anlar. Bu yüzden iletişim kazaları en çok, kültürlerarası iletişimde kendini gösterir. Karşılıklı olarak iletişimde olan iki birey, birbirinin kültürel kodlarını bilmiyorsa ya da bilgisi yetersiz kalıyorsa karşılıklı olarak ön yargı gelişebilir, birbirine kırılıp gücenebilir ve iletişim bozulabilir.

Gündelik yaşamda en çok kullanılan iletişim kalıpları arasında; selamlaşmayı, hitap etmeyi ve vedalaşmayı sayabiliriz. Bu kalıpların kullanım biçimi aynı zamanda o toplumun görgü ve nezaket kurallarının da nasıl işlediğinin göstergesidir.

Bir Kültürel Yansıma Olarak Selamlaşma

Karşılıklı iletişimi başlatan ve ilişkilerin gelişmesini sağlayan önemli kalıplardan biri selamlaşmadır. Selam vermek, selamlaşmak her dilde kendine yer bulmuştur. İletişim selam alınmasıyla başlar, selam verilmesiyle son bulur. Bu sebepten ötürü selamlaşmaya; iletişimin ön sözü ve son sözü de diyebiliriz. Selamlaşmanın kültür içi iletişimdeki başat yeri, kültürler arasındaki konumunda da geçerlidir.

Selamlaşma şekilleri toplumdan topluma göre farklılık gösterir. Bu farklılıklar; o toplumun kültürel yapısına, diline, kültürü oluşturan değer yargılarına, gelenek, göreneklerine bağlı olarak ortaya çıkar. Her toplum, selamlaşma kalıplarını bu özellikler üzerine kurmuştur. İletişim zamanına, mekanına ve ortamına bağlı olarak bireyler, dil yetkinliklerini kullanarak kendileri için uygun olan selam türlerinden bir ya da birkaçını iletişim halindeyken kullanırlar.

İletişimde olunan zaman dilimine bağlı selam ifadeleri olduğu gibi, zamandan bağımsız, günün her anında kullanılabilen ifadeler de vardır. Bu, hemen hemen her dil ve kültür için geçerlidir.

Örneğin,  Türkçedeki “günaydın/iyi sabahlar”, “iyi günler”, “iyi akşamlar” ve “iyi geceler” gibi günün belirli zamanları için kullanılan selam türleri, Almancada da sırasıyla “guten morgen”, “guten tag”, “guten abend” ve “Gute Nacht” sözcükleriyle karşılanır.

Ancak her selamlaşma türünün her dilde karşılığı olmayabilir. Örneğin; Türkçede genelde önceki nesillerde yaygın kullanılan “hayırlı sabahlar”, “hayırlı geceler,” ifadelerinin Almancada karşılığı yoktur. Zamandan bağımsız, günün her anında kullanılan “merhaba” ya da “selamünaleyküm” şeklindeki selamlaşma ifadeleri Almancadaki, “guten tag”/hallo ve “grüß gott” kelimeleriyle eşleştirilmektedir. Ancak yine de belirtilen selam biçimlerinin kullanımları zaman zaman değişkenlik gösterebilir.

Sözlü selamlaşmanın, dünyada kullanılan dillere bakıldığında, kısaltılarak ifade edilmesi yönünde  bir eğilim gösterdiği yapılan araştırmalarla kanıtlanmıştır. Örneğin Almancada günlük dil rutininde “guten Morgen” ifadesinin yerine kısaltılmış olan “Morg’n” sözcüğünün, “guten Tag” yerine “Tag”, “guten Abend” yerine ise “n’Abend” eksiltili sözcüklerinin kullanıldığını görmekteyiz.

Göz teması kurmak, tokalaşmak, reverans yapmak ya da el öpmek gibi davranışlar selamlaşma sırasında bütünleme görevi görürler. Bu davranış biçimlerinin selamlaşmayla birlikte uygulanması yine o toplumun yerel kodlarıyla doğrudan bağlantılıdır. Örneğin; göz teması kurmak, tokalaşmak ve reverans yapma davranışlarının kodları hem Türk kültürüne hem de Batı kültüründe aynıdır. Fakat “el öpme” ritüeli diğer iletişim biçimlerinden kültürel kod olarak ayrılır.

Batılı toplumlarda “el öpme davranışı”, erkek bireylerin kadın bireylerle tanışırken nezaket gereği yaptıkları bir davranış biçimidir. Bir centilmenlik göstergesi olarak kabul edilen el öpme davranışı Türk kültüründe saygıyı ifade eder. Kendinden yaşça büyük bireylerin elini öpüp alnına götürmek Türk kültüründe yaygın görülen bir gelenektir. El öpen veya eli öpülen kişinin cinsiyetinin davranışın uygulanma biçimi bakımından önemi yoktur.

İletişimi Sonlandırma Biçimini Belirleyen Vedalaşma

Selamlaşmanın aksine vedalaşma; her kültür ve dilde farklılık gösterir. Belli başlı kullanılan ifade kalıpları kültürlerarası geçişte basit iletişimi sağlasa da, anlamsal açıdan önemli farklılara sahiptir. Örneğin, Almancada, toplumun her kesiminde vedalaşırken “Auf Wiedersehen” ifadesi kullanılır. Bu sözcük Türkçe sözlüklerde “Allaha ısmarladık”, “Hoşça kal/ın!“ veya “Hadi Eyvallah!“ , “Güle güle!”, “Selametle!” gibi oldukça farklı ifadelerle kendini gösterir.

Türk Toplumu’nda iletişime başlarken kullanılan “iyi günler”, “iyi akşamlar” veya “iyi geceler” gibi ifadeler vedalaşırken de kullanılabilir. Ancak bu durum batı kökenli diller açısından geçerli değildir. Örneğin Almancada “Gute Nacht” (iyi geceler) ifadesi vedalaşma ifadesi olarak kullanılır fakat bu durum “guten Abend” (iyi akşamlar) ve “guten Tag” (iyi günler) ifadeleri için geçerli değildir. Bu nedenle, Türklerin günlük yaşam rutininde sıkça kullandığı veda selamlarından birisi olan “iyi günler” sözü, Almanlar tarafından garipsenen dilsel bir davranış tutumudur.

Türk kültürüne özgü olarak, veda eden kişi tarafından söylenen “hoşça kal/ın”, “sağlıcakla kal/ın” şeklindeki ifade kalıplarıyla, onlara cevap olarak verilen “güle güle”, “gidin/varın sağlıcakla” ya da ayrılan kişinin arabayla gidecek olması durumda tercih edilen yolun/uz açık olsun”, ya da Anadolu’ya özgü bir deyiş olarak kullanılan “uğurlar olsun” biçimindeki ifadelerin batı kökenli dillerde tam karşılığı bulunmamaktadır. Bu tip durumlar, o topluma ve kültüre özgü dilsel davranış biçimleri olarak ifade edilir.

Hitap Şekilleri            

Hitap Şekilleri günlük hayatın en önemli rutin dil davranışlarından biridir. Diğer ifade biçimlerinde olduğu gibi hitap şekilleri de; kullanıldığı dilin yöresel yapısına, insanların birbirleriyle olan ilişki biçimlerine, yaşlarına, medeni hallerine, cinsiyetlerine göre farklılık gösterir.

Hitap şekillerindeki farklılıklar, aynı kültüre mensup bireyler arasında kurulan iletişimde bir dil problemine ya da iletişim arızasına sebebiyet vermezken kültürlerarası iletişimde dikkat edilmezse ciddi iletişim kazalarına neden olabilir.  İletişimde olan bireyler, karşılarındaki kişi ya da kişilerin kültür kodlarında var olan hitap şekilleri hakkında bir bilgiye sahip değilse kendi kültüründe kullandığı hitap şekillerini uyarlayarak iletişimi devam ettirme çabasına girerler.

Farklı toplumlarda aynı ya da benzer hitap şekilleri olabileceği gibi, bir toplumda son derece doğal olan ve yaygın kullanılan bir hitap şekli bir başka toplumda, kültür farkından dolayı ayıp kabul edilebilir ya da yadırganabilir hatta kabul edilemez olarak bile değerlendirilebilir.

Örneğin, Türk kültüründe, aralarında bir kan bağı olmamasına rağmen tanıdığınız birine “Hasan (Bey) Amca”, “Zeynep (Hanım) Teyze” ve benzeri şekillerde hitap etmek çok sık karşılaşılan bir ifade yöntemidir.

Batı kökenli dillerde, örneğin Almancada, genellikle aralarında formal bir ilişki biçimi bulunan bireyler birbirlerine soy isimlerini kullanarak hitap ederler. “Herr Hoffman”, “Frau Katz”, “Mister Fuchs” “Madame Sachs,” gibi.  Türk kültüründe ise aralarında resmiyet bulunan bireyler birbirlerine ilk isimlerinin sonuna getirdikleri unvanlarla hitap ederler. “Ahmet Bey”, “Zahra Hanım” gibi.

Almanca ve Türkçe arasındaki iletişim farklılıklarından biri de, Alman gençlerin ya da çocukların kendinden yaşça büyük biriyle konuşurken ona ismiyle hitap etmesidir. Bu hitap şekli Türkçede nezaketsiz bir davranış olarak kabul edilir. Türkçede akraba olup olmadığına bakılmaksızın, bir bireyin kendinden yaşça büyük birine “Ağabey” “Abla” , “Amca” , “Teyze” unvanlarından biriyle hitap etmesi beklenir. Kendinden yaşça büyük birine adıyla seslenmek ya da adının sonuna “Bey” “Hanım” unvanlarından birini getirip seslenmek nezaketsizlik olarak görülür.

Diğer ifade biçimlerinde olduğu gibi hitap şekilleri de, içinde bulunduğu dilin yapısına, kullanıldığı toplumun kültürel kodlarına, dilin günlük yaşam rutinlerine göre farklılık gösterir. Bir kültürde kabul gören, saygı duyulan biçim; diğer kültürde nezaketsiz bir davranış olarak adlandırılabilir.

Sonuç

İletişimin ana yapısını meydana getiren ve en belirgin günlük yaşam rutinleri arasında yer alan selamlaşma, hitap ve vedalaşmayla ilgili sözlü/sözsüz davranış biçimleri, içinde bulunulan topumun dinamiklerine göre farklılık gösterir. O toplumu ahlak anlayışı, sosyal hayata bakışı, insan ilişkileri, kültürel kodları bu dinamiklerin oluşmasındaki en önemli faktörler arasında yer alır.

Bir toplum normunda “uygun” ya da “yerinde” kabul edilen bir dil davranışı, diğerine göre “uygunsuz”, “yersiz” olabilir. Bu yüzden özellikle kültürlerarası iletişimde en azından günlük yaşam rutinleriden kullanılan hitap şekillerini bilmek faydalı olacak, yaşanması muhtemel iletişim kazalarını engelleyecektir.

Türk Dili, batı kökenli dillerle karşılaştırıldığında zengin olmasıyla dikkat çeker. Bir şeyi söylemenin birden fazla ifade biçimi vardır. Bu biçimler yerel ağızlara, şivelere göre de farklılık gösterir. Bu farklılıklar dilimizi zengin ve etkili kılar.

Sonuca geldiğimizde şunu söyleyebiliriz, Farklı bir dil öğrenmek, aslında farklı bir kültür öğrenmek demektir. Bir kültürü doğru öğrenebilmenin yolu ise o kültüre özgü iletişim davranışlarına hakim olmaktan geçer. Kişi; ne kadar farklı kodu, ne kadar farklı ifade biçimini öğrenirse o dili de o kadar rahat konuşur ve yazar. Bu durum doğabilecek iletişim kazalarından da kişiyi korumuş olacak, sağlıklı bir iletişim yürütmesini sağlayacaktır.